Τα πρώτα βιβλία με θέμα τους πρόσφυγες εκδόθηκαν τη δεκαετία του ’90. Ενδεικτικά, Ε. Δικαίου: Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά (α’ εκδ. Ακρίτας, 1991), Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Για την άλλη πατρίδα (Πατάκης, 1992), Λ. Ψαραύτη: Το διπλό ταξίδι (Πατάκης 1997) και απευθύνονταν σε μεγαλύτερα παιδιά. Έκτοτε, οι εκδόσεις πολλαπλασιάστηκαν και απ’ όσο γνωρίζουμε έξι τουλάχιστον νέα βιβλία για μικρότερες ηλικίες κυκλοφόρησαν το 2016. *
Δεδομένου ότι οι Έλληνες συγγραφείς παιδικής/ νεανικής λογοτεχνίας διακρίνονται για την εξαιρετική κοινωνική τους ευαισθησία, θα λέγαμε πως το περιεχόμενο των βιβλίων τους υπερβαίνει την απλή λογοτεχνική παρουσίαση των προσφύγων. Οι συγγραφείς με τα έργα τους πληροφορούν το παιδικό κοινό τι σημαίνει πρόσφυγας, το βοηθούν να κατανοήσει τις αιτίες που οδηγούν ανθρώπους να εγκαταλείπουν τις εστίες τους, και κυρίως διαδίδουν και προβάλουν κοινωνικές στάσεις που συνάδουν με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το περιεχόμενό τους είναι λοιπόν κατ’ ουσία ιδεολογικό και παράλληλα βαθύτατα διδακτικό.
Στις πρόσφατες εκδόσεις που διαβάσαμε, οι συγγραφείς ακολουθούν ένα παρεμφερές μοντέλο για τους χαρακτήρες των μικρών προσφύγων. Έτσι συναντούμε έναν αρχετυπικό ήρωα –παιδί 10~12 ετών, κορίτσι ή αγόρι δεν έχει σημασία- ανυπεράσπιστο, ενίοτε ορφανεμένο, ένα μικρό μαχητή που μεγαλώνει πριν την ώρα του και που έχει ένα όνομα που τον καθιστά αληθινό. Στο πρόσωπο των λογοτεχνικών Γιασμίν, Αμίρ, Μελάκ, Νουρ, Ναζ, Ακίμ των πρόσφατων βιβλίων, οι αναγνώστες ανακαλούν πιθανόν ονόματα που τα έχουν κάπου ακούσει, για παράδειγμα στα μικρομάγαζα των ‘ξένων’ στη γειτονιά τους και παράλληλα συναντούν νοητά όλα- τα- παιδιά –χωρίς- όνομα που εμφανίζονται ως αριθμοί στις στατιστικές. Οι μικροί λογοτεχνικοί πρόσφυγες αποκτούν υπόσταση και φιλοδοξούν μέσω της πένας των συγγραφέων να γίνουν πρόσωπα οικεία ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η ζωή τους στα μάτια των δικών μας παιδιών είναι εξωπραγματική.
Κοινό επίσης το περιεχόμενο, το οποίο οριοθετείται από τις έννοιες πόλεμος, θάνατος, τρόμος, φευγιό, κίνδυνος, προσδοκίες, νέο ξεκίνημα. Εντούτοις, παρ’ όλη την κοινή ιδεολογική αφετηρία και τα κοινά χαρακτηριστικά, τα βιβλία ξεχωρίζουν στο βαθμό που κάθε συγγραφέας ρίχνει αλλού το βάρος της αφήγησης και εμβαθύνει περιγράφοντας, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, το εκεί της πατρίδας τους, το ταξίδι προς την ασφάλεια, το εδώ της άφιξής τους.
*****
Το εκεί, το ταξίδι, το εδώ
Μελάκ, μόνος
Μία λέξη χίλιες εικόνες: δυο παιδιά, αγόρι και κορίτσι, φοβούνται, κρύβονται, τρέχουν, ταξιδεύουν, τρέμουν, φοβούνται, και κάποτε κάνουν πάλι όνειρα και χαμογελούν. Μόνα τους σ’ έναν κόσμο ξένο, ακούν ένα παραμύθι που η σοφία του δίνει προοπτική στη ζωή τους. Λέξεις βαλμένες με γεωμετρία στις σελίδες, ρήματα βαριά γεμάτα νόημα οργανώνουν το ζοφερό σύμπαν των παιδιών που φεύγουν αλαφιασμένα για να σωθούν από τον πόλεμο, και των αναγνωστών που διαβάζουν την ιστορία τους. Η αριστουργηματική εκφραστική αφαίρεση στην ποιητική της Αργυρώς Πιπίνη, η πυκνότητα νοημάτων και λέξεων συνδυασμένη με τον συμβολισμό της εικονογράφησης, καλούν σε περισυλλογή και ενδοσκόπηση αναγνώστες κάθε ηλικίας. Οι συνθέσεις του Αχιλλέα Ραζή, σαν σ’ ένα σκηνικό θεάτρου, οργανώνουν ένα εύγλωττο περιβάλλον φόβου συμπυκνώνοντας με χρώμα αληθινά συναισθήματα. Στην αρχή, φέρνουν κοντά μας τα παιδιά κρυμμένα μέσα σε μια τρύπα, τα γκρίζα γκρεμίδια, τις αναλαμπές της φωτιάς… Έπειτα, τα δύο αδέρφια δραπετεύουν απ’ το σκοτάδι του πολέμου προς ένα ασχημάτιστο, αρχικά, μέλλον. Σταδιακά ο φόβος υποχωρεί και ο προορισμός αποκτά σχήμα και κυρίως φως, λέει ο ζωγράφος σε μια συνέντευξή του στη Lifo. Και γυρνώντας τις σελίδες, η βαθυκύανη θάλασσα, ανήσυχη αλλά τελικά φιλική, ανοίγεται στον διαυγή ορίζοντα, ο ήλιος και το πράσινο φωτίζουν τη νέα ζωή και την ανιδιοτέλεια των ανθρώπων που υποδέχονται και φροντίζουν.
Το ταξίδι στην άλλη μεριά του κόσμου
Το αγόρι με τη βαλίτσα
Η Ξένια Καλογεροπούλου μετάγραψε σε πεζό το ομώνυμο θεατρικό έργο του Μάικ Κένι που ανέβηκε το 2006 στο θέατρο ΠΟΡΤΑ. Ο Ναζ λατρεύει τον Σεβάχ και ονειρεύεται ταξίδια. Το πρώτο του έκανε το όταν εγκατέλειψε με την οικογένειά του το σπίτι του επειδή πλησίαζε ο πόλεμος. Τον συνάντησε στο τέλος του πρώτου ταξιδιού. Κι ύστερα, μόνος σ’ ένα λεωφορείο ολοκλήρωσε, όπως ο Σεβάχ, του οποίου δανείζεται το όνομα, ακόμα έξι δύσκολα ταξίδια περνώντας βουνά, σύνορα, διακινητές ανθρώπων, στρατόπεδα προσφύγων μέχρι να φτάσει στο Βερολίνο, στο μεγάλο του αδελφό.
Η Καλογεροπούλου δεν διασκεύασε απλά το πρωτότυπο! Αποτύπωσε το στίγμα της, ιδιαίτερα στους διάλογους όπου διακρίνεται, για όποιον έχει παρακολουθήσει τα δικά της θεατρικά κειμενα, ένα προσωπικός τρόπος έκφρασης στακάτος, καθαρός, σαφής. Με τον ίδιο τρόπο περιγράφεται το στρατόπεδο των προσφύγων-δική της προσθήκη στο έργο- που μας φέρνει στο νου τη λασπουριά και το χάος της ελληνικής Ειδομένης, της Μόριας και άλλων τέτοιων τόπων και η οποία τοποθετεί ένα μέρος της ιστορίας στο εδώ σ’ εμάς, σε μια λίγο -πολύ γνωστή μας πραγματικότητα.
Ένα δεύτερο στοιχείο δίνει ψυχολογικό βάθος στην ιστορία. Πρόκειται για τη διάψευση του λαμπρού μέλλοντος στη Γερμανία, το ψέμα που συντηρούσε τις ελπίδες και τις προσδοκίες για καλύτερη ζωή. Πρώτα ο αδελφός κι έπειτα ο Ναζ, κρύβουν και σχεδόν αποσιωπούν την πίκρα τους ότι τίποτα στη χώρα υποδοχής δεν είναι ρόδινο, δεν είναι ο παράδεισος, γράφει στους γονείς του ο Ναζ. Και δεν είναι μόνο το αγόρι με τη βαλίτσα που δυσκολεύεται να ομολογήσει την αλήθεια της καινούργιας κατάστασης. Είναι και το κορίτσι, η συνταξιδιώτισσά του, η Κρίσια, πιο μπασμένη στα κόλπα, που βρίσκεται στην ίδια κατάσταση αλλά την αρνείται.
Στην χωρίς χρώμα εικονογράφηση του Βασίλη Σελιμά, τα δυο παιδιά δυσανάλογα μικρά μέσα στις εικόνες μοιάζουν να συνθλίβονται κάθε στιγμή από όλα όσα συνάντησαν στο ταξίδι τους, ανθρώπους, πόλεις, φύση, πολλαπλασιάζοντας τα συναισθήματα που γεννά στον αναγνώστη η ανάγνωση αυτής της σκοτεινής ιστορίας!
Βρίσκοντας το φως
Το ταξίδι
Στο εικονογραφημένο βιβλίο για μικρά παιδιά, η Φραντσέσκα Σάννα συνθέτει …μια ιστορία βασισμένη σε πολλές μικρές ιστορίες ανθρώπων που αναγκάστηκαν να αναζητήσουν ένα καινούριο σπίτι της… Τη διηγείται ένα παιδί για χάρη όλων των παιδιών που βασανίζονται ταξιδεύοντας για εκεί που δεν θα φοβούνται πια… και την καταγράφει σαν σε ημερολόγιο: γιατί έφυγαν με την αδελφή και τη μητέρα του, τι συνάντησαν, που φοβήθηκαν, πώς τα έβγαλαν πέρα… Κεντρική φιγούρα η μητέρα, το στήριγμα των παιδιών, η οποία ενορχήστρωσε το φευγιό σαν να ήταν μια συναρπαστική περιπέτεια. Για να απαλύνει το φόβο τους, φιλτράρει με μοναδικό τρόπο τους υπαρκτούς κινδύνους που κρύβει αυτή η περιπέτεια, τους κάνει παραμύθι όπως μόνον οι μητέρες ξέρουν, ισορροπώντας τέλεια μεταξύ ρεαλισμού και φαντασίας στις λύσεις που δίνει σε κάθε περίσταση. Χάρη στην ανακουφιστική της παρουσία τα παιδιά της ιστορίας και οι αναγνώστες διατηρούν την ελπίδα για τα καλύτερα που θα έρθουν στο τέλος του ταξιδιού.
Εικονογράφησε η ίδια το βιβλίο ακολουθώντας το μοντέλο της αφήγησης: σκοτεινιά και τεράστιες απειλητικές φιγούρες όπου υπάρχει κίνδυνος, φωτεινά φανταστικά πλάσματα στα παραμύθια που λέει η μητέρα στα παιδιά, πολυχρωμία όταν σώζονται.
Τα ασυνόδευτα παιδιά στην ξένη χώρα
Ο Ακίμ τρέχει
Γιασμίν, μια ζωή από την αρχή
Πρίγκιπας σημαίνει Αμίρ
Τρεις συγγραφείς, ο Γάλλος Claude DuBois (Ακίμ…) , ο Μερκούριος Αυτζής (Γιασμίν…) και η Άννα Κοντολέων (Αμίρ…) έγραψαν για ένα θέμα ιδιαίτερα ακανθώδες: την τύχη των ασυνόδευτων προσφυγόπουλων που περιπλανώνται έρημα στη χώρα υποδοχής. Μέχρι πρότινος, είχαμε διαβάσει δύο μόνο ιστορίες στην ελληνική παιδική λογοτεχνία που έθεταν τα περίπλοκα νομικά ζητήματα των ασυνόδευτων παιδιών προσφύγων: το Παιδί από τη θάλασσα, της Λότης Πέτροβιτς- Ανδρουτσοπούλου (Πατάκης, 2009) και το Χάρης και Φάρις της Γιώτας Αλεξάνδρου (Ελληνοεκδοτική, 2013)**. Μικρή ιστορία/παραμύθι τα δύο πρώτα, μυθιστόρημα το δεύτερο, ξεδιπλώνουν λίγο -λίγο όλα τα μοτίβα, το εκεί και το εδώ. Και στα τρία το βάρος δίνεται στη λύση που οδηγεί στο καλύτερο μέλλον.
Στον Ακίμ…, του Claude DuBois, έχουμε την αίσθηση ότι ξεφυλλίζουμε, σ’ ένα μπλοκ εργασίας σχεδίων με μολύβι, το story board της ιστορίας του Ακίμ που τρέχει για να ξεφύγει από τον πόλεμο. Μας θύμισε τα μπλοκ παλαιότερων ζωγράφων που, όντας στο πεδίο, αποτύπωναν αυθόρμητα τα στιγμιότυπα μιας κατάστασης που τους συγκινούσε. Έτσι δούλεψε και ο συγγραφέας-εικονογράφος. Όπως ήδη επισημάναμε, συγγραφείς και εικονογράφοι διαχειρίζονται διαφορετικά πλευρές του ίδιου θέματος. Σ’ αυτό το βιβλίο η σχέση εικόνας – κειμένου αντιστρέφεται, με την εικονογράφηση να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος: οι εικόνες αφηγούνται πολλά ενδιάμεσα επεισόδια, προσδίδοντας βάρος στα σύντομα κείμενα που τις υπομνηματίζουν σαν εκτενείς λεζάντες, με αποτέλεσμα να διαβάζουμε μια δεύτερη ιστορία χωρίς λόγια. Είναι εικόνες δυνατές που δεν δίνουν ανάσα στην ιστορία παρά πολλαπλασιάζουν την ένταση των κειμένων.
Βιβλία πυκνά σε νοήματα, σαν τον Ακίμ για την εικονογράφηση και τον Μελάκ της Αργυρώς Πιπίνη για το κείμενο, μπορούν να διαβαστούν από οποιαδήποτε ηλικία!
Στη Γιασμίν…, ο Μερκούριος Αυτζής, επιχειρεί μια ιδιαίτερη λογοτεχνική προσέγγιση του θέματος. Έγραψε ένα παραμύθι όπου συνδυάζονται ρεαλιστικά στοιχεία, όταν αφηγείται τις δυσκολίες της Γιασμίν, χαμένης στη χειμωνιάτικη και αφιλόξενη πόλη, το ταξίδι της, και με ιδιαίτερη λεπτότητα το χαμό των γονιών της –οι γονείς της δεν τα κατάφεραν… και το παραμυθικό δίπολο ‘καλοί άνθρωποι- κακοί άνθρωποι’ πάνω στο οποίο χτίζεται το δεύτερο μέρος της ιστορίας, η σωτηρία του κοριτσιού. Επιπλέον, το σπασμένο μενταγιόν με τη φωτογραφία των γονιών, ο κρίκος της Γιασμίν με το παρελθόν, τα λόγια των γονιών που επαναλαμβάνονται καλώντας τη να φτιάξει μια ευτυχισμένη ζωή, παίζουν κάπως το ρόλο των μαγικών που βοηθούν την ηρωίδα να ξεπεράσει τις δοκιμασίες της. Ο συγγραφέας για να απαλύνει τη σκληρότητα, η οποία ούτως ή άλλως είναι υπαρκτή σε όλα τα παραμύθια, εισάγει το μοτίβο της σωτηρίας του πονεμένου παιδιού από ανθρώπους γεμάτους καλοσύνη οι οποίοι δεν έχουν παιδιά και κάνουν κάποιο ξένο παιδί δικό τους.
Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με το τραύμα από τις απώλειες που βίωσε η Γιασμίν. Η εντύπωση που μας δημιουργήθηκε είναι ότι επουλώθηκε αφύσικα γρήγορα (χάρη στη ζεστασιά των ανθρώπων που μάζεψαν το κορίτσι από τον δρόμο, το καινούριο σπίτι, τη μουσική, τον σκυλάκο Χνούδη σύντροφο στα παιχνίδια) και μ’ έναν ορθολογισμό, από την πλευρά της ηρωίδας, δυσανάλογο προς την τρυφερή της ηλικία. …Έβγαλε από την τσέπη το σπασμένο μενταγιόν… κοίταξε τη φωτογραφία των γονιών της. Δεν χρειαζόταν πια να θυμάται τα λόγια τους για να της δίνουν δύναμη. Οι άνθρωποι που τη φιλοξενούσαν ήταν καλοί!
Μολαταύτα, και παρά την προηγούμενη παρατήρηση, το γεγονός και μόνο ότι στην ιστορία του Αυτζή η πραγματικότητα παίρνει τη μορφή παραμυθιού, στο οποίο αξιοποιείται η τυπολογία των λαϊκών παραμυθιών, και παράλληλα ενέχει σχετική αληθοφάνεια, την καθιστά πολύ ενδιαφέρουσα, παρόλο που είναι πλέον κοινός τόπος ότι η μέριμνα για τα ασυνόδευτα παιδιά πρόσφυγες δεν μπορεί να στηριχτεί αποκλειστικά σε καλόκαρδους ιδιώτες.
Ακριβώς αυτή την άποψη διατυπώνει η Άννα Κοντολέων στο μυθιστόρημά της Αμίρ…: θεωρεί ότι αρμοδιότεροι για να αναλάβουν τη φροντίδα για το μέλλον κάθε Αμίρ σε όλα τα επίπεδα (υγεία, ψυχολογική στήριξη, εκπαίδευση, ανάδοχες οικογένειες) είναι οι φορείς αρωγής που δημιούργησε η κοινωνία των πολιτών. Στο παράρτημα που συνοδεύει το μυθιστόρημα παρουσιάζονται οι λόγοι που οδήγησαν αυτά τα παιδιά στην αναζήτηση ασφαλούς καταφυγίου, οι ανάγκες τους καθώς και οι τρόποι βοήθειας.
Στον Αμίρ…, η συγγραφέας ανοίχτηκε σε υπερβολικά πολλά θέματα! Με αφορμή την κατάσταση του Αμίρ στην πατρίδα του, το ταξίδι, την άφιξη και την παραμονή του στην Ελλάδα καθώς και τη σχέση του με τον Μάλικ, τον αδέσποτο σκύλο, πλέκονται μικροϊστορίες που θέλουν να προσθέσουν περισσότερο δραματικό βάρος στην κατάσταση του μικρού πρόσφυγα: ο δηλητηριασμός του σκύλου από φόλα και η σωτηρία του από τον ευσυνείδητο φαρμακοποιό, οι συνειδητοποιημένοι νεαροί που ως από μηχανής θεοί βοηθούν το παιδί, οι ακροδεξιοί, υποθέτουμε, αντίπαλοι τους που πυρπολούν το κατάλυμά του, οι έρημες και αφιλόξενες γειτονιές των πλουσίων, οι μίζεροι μικρομεσαίοι που δίνουν φαγητό στο σκυλί με το σταγονόμετρο… Σαν να λείπει το μέτρο καθώς ο άξονας του μυθιστορήματος μετατοπίζεται διαρκώς από το ένα θέμα στο άλλο.
** Με βάση τους τίτλους, κριτικογραφία τους στη Βιβλιονέτ.
INFO
Μερκούριος Αυτζής, Γιασμίν, μια ζωή απ’ την αρχή, εικ. Ναταλία Καπατσούλια, Ψυχογιός, 2017.
Ξένια Καλογεροπούλου, Το αγόρι με τη βαλίτσα, εικ. Βασίλης Σελιμάς, Πατάκης, 2016.
Άννα Κοντολέων, Πρίγκιπας σημαίνει Αμίρ, εικ. Αλεξία Λουγιάκη, εκδ. Πατάκης, 2016.
Αργυρώ Πιπίνη, Μελάκ, μόνος, εικ. Αχιλλέας Ραζής, εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2016.
Φραντσέσκα Σάννα, Το ταξίδι, μετ. Μαρία Παπαγιάννη, Πατάκης, 2016.
Claude K. Dubois, Ο Ακίμ τρέχει, μετ. Τώνια Νενοπούλου-Δρόσου, Επόμενος Σταθμός, 2017
Πρόσφυγες: Βιβλία για να διαβάσουμε στα παιδιά που υποδέχονται στο σχολειό τους προσφυγόπουλα και βιβλία για να διαβάσουμε στα προσφυγόπουλα, από τη Νάντια Κουρμούση, Υπεύθυνη Αγωγής Υγείας Δ/νσης Π.Ε. Ανατολικής Αττικής. Περισσότερα στην πηγή:
ΣΧΟΛΕΙΟ & ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ: ΧΑΜΕΝΟΙ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ;
Βίντεο-συνέντευξη με τις πιο συνηθισμένες ερωτήσεις σχετικά με τις μεταδοτικές ασθένειες και τα βασικά μέτρα πρόληψης. Συζητούν ο Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού Γιώργος Μόσχος και ο παιδίατρος – επιδημιολόγος Τάκης Παναγιωτόπουλος, καθηγητής στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας και επιστημονικός σύμβουλος του ΚΕΕΛΠΝΟ. https://www.youtube.com/watch?v=fuqLOhLKNJE 
Η Επιστημονική Επιτροπή για τη στήριξη των παιδιών των προσφύγων συστήθηκε με εντολή του Υπουργού Παιδείας (ΓΓ1/47070 της 18/3/2016). Αντικείμενο του έργου της ήταν: